30 lat temu, w niedzielę 27 maja 1990 roku, odbyły się pierwsze w III Rzeczpospolitej wybory samorządowe. Były to także pierwsze w pełni wolne i demokratyczne wybory w Polsce od czasu zakończenia II wojny światowej.
Wbrew pozorom, czego nie są świadomi młodzi ludzie urodzeni po 1990 roku, ale także część starszych – wybory, które odbyły się niecały rok wcześniej 4 czerwca 1989 roku nie były w pełni wolne i demokratyczne, a liczba mandatów w sejmie przypadających dla kandydatów stron solidarnościowej i komunistycznej zostały ustalone wcześniej z góry przy „Okrągłym Stole”. Reforma samorządowa z 1990 roku, która wprowadziła samorządowe gminy, uważana jest za jeden z filarów III RP. Uchodzi ona także za jedną z najbardziej udanych reform ostatniego 30 – lecia. Jest to także, jak uważają historycy oraz politolodzy, z perspektywy czasu najbardziej udana reforma rządu Tadeusza Mazowieckiego. Była ona zaakceptowana oraz dobrze oceniana przez większość obywateli państwa. W 30. rocznicę wyborów w wyniku, których odrodziły się nasze samorządy lokalne przedstawiamy krótki artykuł o historii przywrócenia samorządu terytorialnego w III Rzeczpospolitej.
Krótka historia samorządu w Polsce
Polska ma jedną z najstarszych w Europie tradycji samorządu terytorialnego. Od późnego średniowiecza kształtował się skomplikowany system urzędów lokalnych oraz sejmików, pełniących również kluczową rolę w funkcjonowaniu całej struktury władzy w ówczesnej Polsce, a później rozległej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nie wchodząc w szczegóły struktury i funkcjonowania samorządu w I Rzeczpospolitej, a później na ziemiach polskich pod zaborami, warto zauważyć jedną rzecz, że to tu u nas na terenie dawnej Galicji od 1867 roku do 1918 roku funkcjonował demokratyczny samorząd lokalny, w którym po reformach w Monarchii Austro – Węgierskiej z lat 60. XIX wieku, Polacy decydowali o swoich sprawach na poziomie powiatu oraz gminy czy miasta.
Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, już 27 listopada 1918 roku, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał tymczasowy dekret o utworzeniu samorządu gminnego. Na jego czele miała stać rada gminy składająca się z dwunastu członków i wójt. Wszyscy mieli pochodzić z wolnych wyborów. Kolejny dekret Naczelnika z lutego 1919 roku rozszerzył tymczasowe zasady funkcjonowania samorządu na miasta. W tym samym miesiącu utworzono także samorząd na poziomie powiatu. Warto dodać że reforma samorządowa po odzyskaniu przez Polskę niepodległości była wprowadzana między innymi przez ówczesnego wiceministra spraw wewnętrznych Józefa Alojzego Becka, który to w latach 1899 – 1918 pełnił urząd sekretarza Powiatu Limanowskiego. Józef Alojzy Beck (1867 – 1931) pewne rozwiązania, które wypracował przez kilkanaście lat w limanowskim starostwie starał się przenieść później do innych samorządów jako wiceminister odpowiedzialny za samorząd terytorialny.
Niestety po zakończeniu II wojny władze komunistyczne początkowo stworzyły pozory powrotu do samorządu terytorialnego, ale bardzo szybko go zlikwidowały. Władze komunistyczne w Polsce na wzór sowiecki stworzyły system rad narodowych, który po pewnym czasie poddano reformom, ale nie był to w pełni rozumienia system samorządu terytorialnego. Dopiero podczas tak zwanego „Karnawału Solidarności” młodzi członkowie tego związku zaczęli myśleć o stworzeniu samorządu terytorialnego w Polsce w przyszłości. Jednym z takich „ojców samorządu” był już dzisiaj nieżyjący śp. prof. Michał Kulesza (1948 – 2013). Już podczas I Zjazdu Solidarności powstał dokument mówiący o odrodzeniu i odbudowie samorządu terytorialnego w Polsce.
Reforma samorządowa z 1990 roku
W programie „Solidarności” z października 1981 roku, spisanym podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów, istotną rolę odgrywał postulat „Samorządnej Rzeczypospolitej”. Działacze związkowi postulowali zwiększenie kompetencji samorządów pracowniczych i samorządów lokalnych, a przez to ograniczenie władzy totalitarnego państwa komunistycznego. Postulat przywrócenia samorządu terytorialnego powrócił w ostatnich miesiącach istnienia PRL-u. Po wyborach do parlamentu z czerwca 1989 roku sprawa odbudowy samorządu gminnego pojawiła się już podczas pierwszych posiedzeń Senatu w lipcu tego roku. 29 lipca 1989 roku senatorowie przyjęli ogólny plan reformy samorządowej. W grudniu 1989 roku nowelizacja konstytucji, która określała Rzeczpospolitą Polską, jako „demokratyczne państwo prawa”, otworzyła drogę do prac nad szczegółowymi rozwiązaniami przygotowywanej reformy. Już podczas rozmów „okrągłego stołu” w zespole do spraw samorządu lokalnego młody prawnik Michał Kulesza poruszył kwestię uchwalenia samorządowej ordynacji wyborczej. Jesienią tego roku Michał Kulesza wszedł w skład powołanego przy Radzie Ministrów zespołu do spraw reformy. Jego zapleczem eksperckim stała się powołana we wrześniu 1989 roku Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej. Na czele FRDL stanął senator Jerzy Regulski. Z jego inicjatywy prace nad ordynacją samorządową skupiły się w Senacie. Zdecydowano, że w małych gminach będzie obowiązywała ordynacja większościowa w jednomandatowych okręgach wyborczych. Uznano, że w małych wspólnotach mieszkańcy będą głosować na lokalnych liderów, a nie polityków. W większych miastach wprowadzono ordynację większościową i system wielomandatowy. W styczniu 1990 roku senatorowie zakończyli pracę nad projektem reformy. Sejm przyjął ustawę o samorządzie gminnym 8 marca 1990 roku. Ustawa przewidywała wprowadzenie jednostopniowego samorządu terytorialnego. W miejsce istniejących w PRL rad narodowych utworzono rady gminy. Najważniejszym elementem ich pozycji była niezależność finansowa. Nowo wybrane rady gmin powoływały swoje władze wykonawcze to jest prezydentów miast (w miastach powyżej 100 000 mieszkańców oraz tych, gdzie dotąd byli prezydenci, czyli praktycznie w większości miast powyżej 50 000 mieszkańców), burmistrzów (w mniejszych miastach) oraz wójtów (w gminach wiejskich). Nowa ordynacja wyborcza zakładała, że wyborca wyraża swoją wolę czynnie i wybór jest pozytywny, gdy postawi znak „X” obok nazwiska kandydata, którego wybiera. We wcześniejszych wyborach kontraktowych w czerwcu 1989 roku system był głosowania był skomplikowany, a wyborca skreślał listy i poszczególnych kandydatów.
Ważne, a częściowo zapomniane wybory
27 maja 1990 roku mieszkańcy całej Polski wybierali składy 2383 rad gmin, 145 rad miejskich w miastach do 40 000 mieszkańców, 110 rad miejskich w miastach powyżej 40 000 mieszkańców, 574 rad miejsko – gminnych oraz 8 rad dzielnic miasta Stołecznego Warszawy. Radnych wybierano w 47 997 okręgach wyborczych (47 254 jednomandatowych i 743 wielomandatowych). W stolicy kraju głosowano również w wyborach do 8 rad dzielnic, których kompetencje były odtąd zbliżone do rad gmin. Co ciekawe, nie udało się w nich obsadzić wszystkich mandatów. W jednej z dzielnic liczba kandydatów była niższa niż liczba kandydatów na zwycięskiej liście.
Z 147 389 kandydatów wybrano 51 987 radnych do rad gmin i miast. Wyniki wyborów samorządowych prezentowały się następująco:
Komitety Obywatelskie „Solidarność” – 53,1 % głosów
Lokalne komitety wyborcze – 24,7 % głosów
Polskie Stronnictwo Ludowe – 4,3 % głosów
Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polskiej – 2,7 % głosów
Stronnictwo Demokratyczne – 2,1 % głosów
Konfederacja Polski Niepodległej – ok. 1 % głosów
Wybory samorządowe wywołały wielkie zainteresowanie międzynarodowe zarówno mediów, jak i polityków. Ich przebieg miał zasadnicze znaczenie dla przyszłych związków Polski z organizacjami międzynarodowymi, które jako jeden z warunków członkostwa stawiały krajom Europy Środkowej przeprowadzenie w pełni wolnych wyborów. Głosowanie w Polsce obserwowali bacznie delegaci Rady Europy, którzy w raporcie stwierdzili, że „polskie wybory samorządowe były demokratyczne, wolne, sprawiedliwe i bardzo dobrze zorganizowane”. Kilka dni po wydarzeniu obserwatorka z ramienia Rady Europy, deputowana do Izby Gmin, Josephine Farrington, powiedziała: „Cieszymy się, że Polska stała się częścią Europy”.
Dalszy etap reformy samorządowej w 1998 / 1999 oraz 2018 roku
Reforma samorządowa z roku 1990 miała niepełny charakter. Kolejny etap reformy administracyjnej został wprowadzony 1 stycznia 1999 roku. Polegał na stworzeniu dwóch dodatkowych szczebli samorządu, to jest powiatów i samorządowych województw. W wyniku gorących dyskusji w Sejmie w 1998 roku tych ostatnich miało być od tego momentu 16, a nie 49 jak od czasów reformy z lat 70. XX wieku. Choć pierwotnie twórcy reformy przewidywali istnienie tylko 12 województw. Jesienią 1998 roku odbyły się wybory samorządowe, w których oprócz głosowana do rad gmin głosowano po raz pierwszy na kandydatów do rad powiatów i sejmików wojewódzkich. Powstały wtedy samorządy powiatowe i wojewódzkie. W 2002 roku wprowadzono jeszcze jedną zmianę. Od tego roku wybory samorządowe obejmowały również bezpośrednie głosowanie na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Przedtem prezydentów, burmistrzów i wójtów ze swego grona wybierała rada gminy czy też rada miasta. Zmiana ta przyczyniła się do wzrostu zainteresowania społecznego wyborami samorządowymi. W styczniu 2018 roku wydłużono kadencję organów samorządowych z dotychczasowych czterech lat do pięciu lat i wprowadzono zasadę dwu kadencyjności wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.
Samorządy na Ziemi Limanowskiej 30 lat temu i dziś
30 lat temu Ziemia Limanowska w wyniku wyborów samorządowych i przeprowadzeniu reformy administracyjnej wyglądała nieco inaczej niż dzisiaj. Istniało, bowiem na dzisiejszym obszarze powiatu limanowskiego tylko 9 gmin (w tym 2 samorządy miejsko-gminne). Były to: miasto – gmina Limanowa, miasto – gmina Mszana Dolna, gmina Laskowa, gmina Łukowica, gmina Kamienica, gmina Tymbark, gmina Dobra, gmina Jodłownik, gmina Niedźwiedź.
Dopiero z dniem 1 stycznia 1992 roku, na mocy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 września 1991 roku, na Limanowszczyźnie zaszły zmiany w podziale administracyjnym. W miejsce jednostki samorządu miasta – gminy Limanowa powstały dwa odrębne organizmy samorządowe: miasto Limanowa oraz gmina Limanowa. Natomiast w miejsce jednostki samorządu miasta – gminy Mszana Dolna powstały dwa odrębne organizmy samorządowe: miasto Mszana Dolna i gmina Mszana Dolna.
Kolejna zmiana miała miejsce 1 stycznia 1997 roku, kiedy to z części terenów dotychczasowej gminy Tymbark, rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów, utworzono nową samodzielną gminę Słopnice.
Obecnie w istniejącym od 1 stycznia 1999 roku Powiecie Limanowskim jest 12 gmin. Są to: miasto Limanowa, gmina Limanowa, miasto Mszana Dolna, gmina Mszana Dolna, gmina Laskowa, gmina Łukowica, gmina Kamienica, gmina Słopnice, gmina Tymbark, gmina Dobra, gmina Jodłownik, gmina Niedźwiedź.
Warto w dniu dzisiejszym pamiętać o ludziach, dzięki którym odrodził się w Polsce samorząd terytorialny. Pamiętajmy dziś o byłych radnych gmin i miast I kadencji naszego regionu, z których już znaczna część nie żyje. Pamiętajmy także o pracownikach administracji samorządowej (urzędów miast oraz urzędów gmin) na Ziemi Limanowskiej, którzy to rozpoczynali pracę w nowej rzeczywistości odrodzonego samorządu terytorialnego. Pamiętajmy także o twórcach odrodzenia samorządu terytorialnego w okresie II RP, ministrze Józefie Alojzym Becku, jak w III RP profesorze Michale Kuleszy.
Tekst: Karol Wojtas
Zdjęcia:
1.Delegacja obserwatorów międzynarodowych przygląda się spływającym wynikom wyborów. Kraków 1990 rok.
2.Materiał wyborczy zachęcający do głosowania na przedstawicieli Komitetów Obywatelskich.
3. Mapa podziału administracyjnego Powiatu Limanowskiego.
