Dzisiaj obchodzone jest Święto Chrztu Polski oraz także dziś przypada najprawdopodobniej 1055 rocznica chrztu Mieszka I oraz jego dworu. Poniżej prezentujemy artykuł naszego kolegi Karola Wojtasa historyka i regionalisty z Limanowej.
Karol Wojtas
Badacze najstarszych dziejów Polski toczą od lat spory, gdzie i kiedy książę Mieszko I wraz ze swoim dworem przyjął chrzest? Wśród historyków oraz archeologów istnieją na ten temat różne stanowiska. Pod uwagę brane są takie miejsca jak: Ostrów Lednicki, Poznań, Gniezno. Każde z tych miejsc ma swoich zwolenników oraz przeciwników. Jednak ostatnie najnowsze badania archeologiczne dowiodły, że na Ostrowie Lednickim w obrębie zabudowań zespołu sakralno – pałacowego znajdowało się baptysterium. W reliktach kaplicy pałacowej podczas jej badań na przełomie lat 80 i 90 XX wieku zespół badaczy pod kierownictwem profesor Klementyny Żurowskiej odkrył dwa baseny chrzcielne. Znajdują się one po dwóch stronach świątyni pałacowej. Najprawdopodobniej to tu książę Mieszko I w Wielką Sobotę 966 roku, czyli 14 kwietnia przyjął chrzest. Do tej tezy obecnie odnosi się pozytywnie bardzo duża część badaczy tej epoki zarówno historyków jak i archeologów oraz historyków sztuki. Jeśli nawet nie sam władca przyjął w tym miejscu chrzest to jest to jedno z najstarszych miejsc na terenie dzisiejszej Polski, gdzie na pewno nasi przodkowie byli chrzczeni. Argumenty te potwierdzać mają wyniki ostatnich weryfikacyjnych badań archeologicznych w Poznaniu na Ostrowie Tumskim. Niektórzy badacze poddają w wątpliwość tezę, aby do chrztu Mieszka I doszło w Poznaniu, a relikty odkryte pod katedrą poznańską uznawane dawniej za misę chrzcielną ostatnio określa się jako wapiennik, który służył do mieszania zaprawy przy budowie pierwszej poznańskiej świątyni. Gdzie jednak doszło do chrztu Mieszka I oraz jego dworu? – Jak na razie nie dostaniemy ostatecznej odpowiedzi.
Co do samej daty przyjęcia chrztu przez Mieszka i jego dwór można przypuszczać, że miał on najprawdopodobniej miejsce 14 kwietnia 966 roku. Ówczesne zwyczaje oraz ówczesna liturgia Kościoła były takie, że uroczystego aktu chrztu dokonywano tylko w Wielką Sobotę. Z tablic paschalnych wynika, że w roku 966 przypadała ona na dzień 14 kwietnia. Ta data jest więc oczywiście symboliczną datą, gdyż w najstarszych zapiskach zapisano tylko rok 966 w którym władca Polski miał być ochrzczony. Oczywiście większość badaczy przyjmuje tę datę to i są tacy którzy mają inne zdanie. Niektórzy z nich przesuwają chrzest na rok 965.
Warto też zauważyć, że w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa sakramentu chrztu udzielano głównie poprzez zanurzenie w wodzie czy to w „wodzie żywej” czyli płynącej np. w rzece, strumieniu lub jeziorze, albo zanurzenie w basenie lub sadzawce specjalnie do tego celu zbudowanych. Chrzczono też także poprzez polanie wodą głowy lub też przez pokropienie wodą, ale były to mniej powszechne zwyczaje w tym okresie. W tych czasach budowano baptysteria,
czyli specjalne budynki, w których znajdowało się zagłębienie lub basen z wodą. Baptysteria obowiązkowo budowano przy kościołach katedralnych rzadziej przy innych świątyniach. Baptysteria z okresu pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa można zobaczyć w Europie zachodniej przy wielu katedrach o starej metryce. Sąone na terenie Italii czy też Francji, Niemiec oraz Hiszpanii. Najsłynniejsze takie baptysteria znajdują się w Rawennie oraz we Florencji.
Na początku drugiego tysiąclecia zmieniła się powszechna praktyka udzielania chrztu, którego zaczęto udzielać coraz częściej już niemowlętom i małym dzieciom, a liczba dorosłych nieochrzczonych była już stosunkowo nieduża. Od XI wieku popularniejsza stała się praktyka chrztu poprzez polanie wodą święconą głowy. W związku z tym też zaprzestano budowy baptysteriów, a w świątyniach pojawiły się chrzcielnice w znanym dziś nam kształcie. Chrzcielnice czy to kamienne czy metalowe, czy też drewniane znalazły się obowiązkowo w każdej świątyni parafialnej. W zależności od czasu powstania przybierały formy romańskie, gotyckie, renesansowe, barokowe, klasycystyczne, modernistyczne…
Najstarsze chrzcielnice na Ziemi Limanowskiej
Limanowa
W limanowskiej bazylice Matki Boskiej Bolesnej znajduję się późnogotycka chrzcielnica, przy której przez 494 lat zostały ochrzczone tysiące mieszkańców Limanowej i okolicznych wsi wchodzących dawniej w skład tutejszej parafii.
Chrzcielnica ta została wykonana w 1527 roku. Jest to jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytków znajdujących się w limanowskiej świątyni. Fundatorem jej najprawdopodobniej był Achacy Jordan z Zakliczyna ówczesny właściciel Limanowej. Chrzcielnica ta niegdyś stanowiła wyposażenie pierwszego limanowskiego kościoła parafialnego który spłonął w wielkim pożarze miasta 14 marca 1769 roku. Z płonącej świątyni zdołano uratować wtedy jedynie łaskami słynącą figurę Matki Boskiej Limanowskiej i właśnie chrzcielnicę. Po pożarze znalazła się ona w drugim drewnianym kościele zbudowanym w latach 1777 – 1790. Następnie po wybudowaniu obecnej świątyni w latach 1911 – 1918 znajduje się w jej wnętrzu.
Chrzcielnica ta wykonana jest z drewna, ma formę kielichową z architektoniczną gotycką dekoracją maswerkową na czarze oraz licznymi tarczami herbowymi na nodusie. Tarcze te przeplata motyw plecionego sznura. Pierwotnie była bogato polichromowana. Na czterech tarczach znajdują się gotyckie cyfry układające się w datę 1527. Na pewno na tarczach herbowych pierwotnie znajdowały się nieznane nam dziś malowane herby. Obecne zwieńczenie chrzcielnicy jest barokowe i powstało w późniejszym czasie. Kilkanaście lat temu chrzcielnica ta została odnowiona i podczas renowacji przywrócono jej pierwotne kolory z okresu powstania.
Ciekawym jest fakt, iż limanowska chrzcielnica jest bardzo podobna w swej formie oraz kształcie do kamiennej późnogotyckiej chrzcielnicy w kościele pod wezwaniem św. Małgorzaty w Trzcianie koło Bochni oraz do kamiennej późnogotyckiej chrzcielnicy z kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Czchowie. Chrzcielnica w Trzcianie jest nieco starsza i pochodzi z 1497 roku. Zaś chrzcielnica z Czchowa także jest starsza od limanowskiej i pochodzi z końca XV wieku. Wszystkie te trzy chrzcielnice pierwotnie posiadały bogaty program heraldyczny który zdobił ich powierzchnię niestety ten z Limanowej jest obecnie nieczytelny z powodu niezachowania do dziś malowanych herbów. Byłby to ważny dokument dla historyków regionu i historyków sztuki. Za to chrzcielnica z Trzciany ma najlepiej do dziś zachowane herby które są zarówno rzeźbione jak i malowane.
Łososina Górna
W kościele pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Łososinie Górnej znajduję się kamienna gotycko – renesansowa chrzcielnica z 1535 roku. Natomiast w wyniku badań i analiz stylistycznych ostatnio została przez historyków sztuki zakwestionowana teza, iż chrzcielnica ta ma pochodzić z końca XV wieku. Chrzcielnica ta jest wykonana z piaskowca i ma kształt kielicha o przekroju ośmiobocznym. Zwieńczona jest drewnianym barokowym nakryciem. Jest bardzo podobna do tej z Tymbarku. Historycy sztuki widzą w tych dwóch obiektach bliskie analogie stylistyczne. Chrzcielnica w Łososinie stanowi jeden z najstarszych i najcenniejszych elementów wyposażenia tej świątyni. Prawdopodobnie stanowiła wyposażenie poprzedniego kościoła, ale z braku dokumentów źródłowych trudno to potwierdzić.
Tymbark
W kościele pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tymbarku znajduje się kamienna gotycko – renesansowa chrzcielnica z 1541 roku. Pierwotnie stanowiła wyposażenie poprzedniego drewnianego tymbarskiego kościoła, który przestał istnieć na początku XIX wieku. Chrzcielnica ta wykonana jest z piaskowca. Ma kształt kielicha o przekroju ośmiobocznym. Na nodusie znajduję się koło w którym wpisany jest tajemniczy nierozszyfrowany do dziś napis oraz data 1541. Badacze twierdzą, że napis ten to być może imię fundatora. Być może nie umiejący czytać i pisać artysta wykonujący chrzcielnicę miał umieścić imię Stanislaus (czyli Stanisław), ale umieścił tylko wybrane litery. Obecnie chrzcielnica jest zwieńczona nakryciem w formie baniastego hełmu w stylu barokowym. Kilka lat temu przeszła gruntowną renowację i stanowi cenny zabytek tej świątyni.
