Uroczystym apelem pamięci i złożeniem kwiatów pod pamiątkowym obeliskiem uczcili w Ujanowicach uczniowie i nauczyciele pamięć nauczycieli tajnego nauczania.
Uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pamiątkowego obelisku ku czci nauczycieli tajnego nauczania w ośrodku żmiącko-ujanowickim, którzy z narażeniem życia w czasie okupacji hitlerowskiej krzewili oświatę i miłość ojczyzny, była częścią głównych obchodów dwudniowego X Młodzieżowego Rajdu Turystycznego Szlakami Tajnego Nauczania im. Zofii Oleksy, organizowanych przez Zespół Szkół w Ujanowicach dn. 26 -27maja 2014 roku.
W uroczystościach brali udział uczniowie szkół gimnazjalnych z terenu gminy Laskowa, Limanowa tj. 7 drużyn wraz z opiekunami oraz 2 drużyny absolwentów. W pierwszym dniu rajdu 26 maja 2014 roku gimnazjaliści z opiekunami i przewodnikami wyruszyli w trasę, by poznawać historię i miejsca tajnego nauczania z okresu ostatniej wojny światowej. Wieczorem dla uczestników rajdu odbyła się msza św. w kościele parafialnym w Ujanowicach w intencji wszystkich nauczycieli tajnego nauczania, a potem uroczysta wieczornica z udziałem wielu zaproszonych gości: m. in. władz samorządowych gminy Laskowa, byłych uczniów tajnego nauczania, nauczycieli ZNP z terenu Limanowej.
Następnie miało miejsce uroczyste odsłonięcie pamiątkowej tablicy umocowanej na wmurowanym obelisku oraz apel pamięci ku czci bohaterskich nauczycieli. Delegacja nauczycieli złożyła biało-czerwone kwiaty pod pamiątkowym obeliskiem. Potem uczestnicy przeszli do budynku Zespołu Szkół w Ujanowicach, gdzie miała miejsce patriotyczna wieczornica.
Jak powiedziała dyrektor szkoły, historyk pani mgr Elżbieta Sabik, celem rajdowych uroczystości jest nie tylko uhonorowanie nauczycieli podziemia niepodległościowego z lat 1939-1945, ale także podniesienie poziomu wiedzy na temat ich działań i ponoszonych wyrzeczeń. „Oni z narażeniem życia uczyli, a za działalność nauczycielską poddani mogli być nie tylko okrutnym represjom, ale także wywózkom do obozów koncentracyjnych, pacyfikacji całej wsi. Ta działalność trwała pięć lat (…) tym większa potrzebna dziś mobilizacja, aby społeczeństwo o tym nie zapominało”. Współczesne pokolenie stara się o godne uczczenie ich pamięci, przez dziesięciolecia przemilczanej. Rajd staje się jednym z ważniejszych fundamentów tożsamości współczesnej młodzieży. Z uczniami tajnego nauczania identyfikuje się młodzież, znajdując wspólne wartości oparte na dążeniach uczciwego człowieka do wolności, sprawiedliwości i prawdy. Obchodom przyświecały słowa Wisławy Szymborskiej: Umarłych wieczność dotąd trwa, dokąd pamięcią się im płaci.
Młodzież rajdowa oddała hołd
W ramach organizowanych uroczystości przez młodzież gimnazjalną, cześć nauczycielom tajnego nauczania oddano w wielu miejscach m.in. przy domach – punktach tajnego nauczania w czasie pokonywania tras rajdowych, w kościele podczas uroczystej mszy św.,przed szkołą w Ujanowicach w czasie apelu pamięci przy wmurowanym obelisku i odsłoniętej pamiątkowej tablicy, podczas uroczystej wieczornicy w budynku szkoły w Ujanowicach. Także w drugim dniu rajdu 27 maja 2014 r. nauczycieli tajnego nauczania uhonorowano złożeniem kwiatów na ujanowickim cmentarzu, gdzie mieszczą się ich mogiły.
Na parterze budynku szkolnego w Ujanowicach znajdują się w gablocie wyeksponowane zbiory – zdjęcia miejsc – punktów tajnego nauczania, ich organizatorów nauczycieli, informacje o corocznych rajdach.Z tej okazji młodzież bierze udział w konkursie wiedzy o tajnym nauczaniu, konkursie piosenki patriotycznej oraz konkursie zbierania materiałów, dokumentów, wspomnień z rodzinami uczestników i uczniami tajnego nauczania. Od 10 lat rajd kończy się wręczeniem nagród dla młodzieży za udział w konkursach, które ufundowali współorganizatorzy rajdu: Wójt Gminy Laskowa Stanisława Niebylska i dyrektor GOKiST Zdzisław Pajor.
Warto jeszcze dodać, że w ubiegłym roku z inicjatywy ZS w Ujanowicach został wydany przewodnik pt. „Szlakiem tajnego nauczania”. Wytyczono 2 szlaki turystyczne, które są opisane w przewodniku oraz zaznaczone na mapie: „Szlak tajnego nauczania”. Tablice informacyjne z mapą zainstalowano w 6 wsiach: Żmąca, Strzeszyce, Krosna, Sechna, Ujanowice, Jaworzna, gdzie odbywało się tajne nauczanie.
Dla wielu wieczornica rajdowa stanowi wzruszającą część, zwłaszcza dla żyjących uczniów tajnego nauczania, rodzin organizatorów tajnych kompletów, bo to wspólne spotkania refleksje i wspomnienia tych „dla których hasło „Bóg – Honor – Ojczyzna” było motywem codziennych poczynań.
Nie zabrakło też współczesnych refleksji i pytań : czy my – współcześnie żyjący mamy świadomość przeszłości? W jaki sposób tę przeszłość upamiętniamy ? Jak honorujemy swoich bohaterów ? A w końcu również życzeń,aby czas okupacji był tylko pożółkłą fotografią znajomych, wspomnieniem ludzi, dziś już nieobecnych, a jednak żyjących w naszej historii i tradycji. Oby to, co dla nich stanowiło wartość największą, było też punktem odniesienia dla nas. Abyśmy zawsze potrafili dostrzec i wybrać to, co w życiu najważniejsze.
Życzenia te oraz piosenka I. Santor „Powrócisz tu” wykonana przez uczennice Zespołu Szkół w Ujanowicach stały się swoistym przesłaniem dla nas – dzisiejszych mieszkańców gminy Laskowa.
Krótki powiew historii
Zofia Oleksy i jej rola w tajnym nauczaniu
Nie byłoby tych patriotycznych obchodów, gdyby zabrakło działalności jednej osoby mieszkanki Żmiącej, mgr Zofii Oleksy ps. Sosna . Jej staraniem powstał w czasie okupacji dobrze zorganizowany i liczny ośrodek tajnego nauczania w Żmiącej i okolicznych wsiach jako jeden z pierwszych ( już 8 listopada 1939 roku) bez jakiejkolwiek inspiracji z zewnątrz. Stał się jednym z poważniejszych centrów walki z okupantem, której terenem były mózgi uczniowskie, a bronią nigdy niezwyciężona nauka. Nazywana była przez uczniów,, Naszą Panią Profesor”. Całe życie poświęciła na kształcenie i wychowanie miejscowej młodzieży. Urodziła się 1 lutego 1905 roku we wsi Żmiąca. Od najmłodszych lat uczyła się samodzielności i odpowiedzialności za młodsze siostry i braci, gdyż była szóstym dzieckiem z dziesięciorga dzieci Marii Józefa Oleksych. Od dzieciństwa garnęła się do czytania książek i czyniła to przy każdej nadarzającej się okazji. Toteż ojciec postanowił posłać ją na dalsze nauki. Kontynuowała naukę w gimnazjum u prof. Ludwika Zelka i w 1919 roku złożyła egzaminy końcowe. Wyróżniała się najlepszymi wynikami w nauce, niesieniem pomocy koleżeńskiej, pogodą ducha, radością wewnętrzną, promieniującą na innych. Nie było w niej wyższości, zarozumiałości z powodu zdolności i umiejętności wyróżniających ją z otoczenia. Potem jako 14 letnia dziewczyna rozpoczęła naukę w IV klasie Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego im. Króla Bolesława Chrobrego w Nowym Sączu. W 1924 roku złożyła egzamin dojrzałości z wynikiem celującym w II Gimnazjum Publicznym w Nowym Sączu. Szybko zapisała się na Uniwersytet Jagielloński, wydział filozoficzny, kierunek język polski wraz z historią literatury i filologią klasyczną. Zauważony łaciński napis na jednym z kościołów w Krakowie stał się mottem jej życia. Brzmiał „Daremnie żyje, kto nikomu nie służy”. Całym swoim życiem służyła innym, zapominając o sobie, o swoim szczęściu osobistym. Wszystko, co czyniła, robiła bezinteresownie i z zaangażowaniem, zapałem, sumiennością. Studia ukończyła mając 23 lata w sierpniu 1928 roku, a w 1929 rozpoczęła pracę w Miejskim Żeńskim Seminarium Nauczycielskim im. Marii Konopnickiej w Nowym Targu.
Ukształtowanie się tajnego nauczania na terenie ówczesnej gminy Ujanowice.
Wybuch II wojny światowej, okupacja ukazały tragiczne losy polskiej oświaty i kultury. Zofia Oleksy, pracując wówczas w Nowym Sączu na taki stan rzeczy nie godziła się, pragnęła otworzyć filię tejże szkoły w Ujanowicach. Zofia Oleksy zorganizowała delegację kilku gospodarzy ze Żmiącej, zaangażowała ks. proboszcza Bernardyna Dziedziaka, który ofiarował miejsce na szkołę, mieszkanie z utrzymaniem dla dwóch nauczycieli. Przełożony Zofii Oleksy dyrektor Zieliński zgodził się na powstanie szkoły, ale nauczanie w Nowym Sączu w II Liceum im. Marii Konopnickiej stało się niemożliwe , po incydencie uczennic śpiewających ,,Rotę’’przed lekcją języka niemieckiego. Szkołę zamknięto.Po tym zdarzeniu Zofia Oleksy wróciła do Żmiącej i postanowiła zorganizować nauczanie dla młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Już 8 listopada rozpoczęło się tajne nauczanie, a jego centralą był dom rodzinny Zofii Oleksy w Żmiącej. Tak Żmiąca stała się pierwszą wsią w województwie krakowskim, gdzie zorganizowano tajne nauczanie.
Uczniowie wspominają lekcje Zofii Oleksy jako niezapomniane przeżycie. Była erudytką, świetnie znającą temat, rozumiejącą młodzież. Wspaniale podawała wiadomości, ale równocześnie emanowała taką cudowną atmosferą, że po zajęciach z nią uczniowie czuli się lepsi. To, co mówiła miało wymiar i wielką siłę oddziaływania, było istotne, ważne, wyczulało na drugiego człowieka, uczyło szacunku, miłości, rzetelnej pracy. Niejeden uczeń szedł w jej ślady, gdyż stawała się niedościgłym wzorem pedagoga, humanisty, ciepłego, dobrego człowieka.
Zofia Oleksy w trakcie trwania tajnego nauczania, jak również po wyzwoleniu postrzegana była jako osoba niezwykle skromna, bezpośrednia, życzliwa i konsekwentna, co przekładało się na wielką sympatię do jej osoby. Pomagała unikać trudnych problemów, a gdy się pojawiły doradzała jak je rozwiązać. W czasie trwania tajnego nauczania, wpajała młodzieży ukochanie ojczyzny, uczyła prawdomówności, szacunku dla drugiego człowieka, unikania kłamstwa, a także wyzbycia się obłudy.
Nieliczni żyjący uczniowie tajnego nauczania (Stefania Bukowiec) wspominają panią profesor bardzo ciepło jako osobę nietuzinkową, z ogromną charyzmą, która przejawiała się w głębokiej religijności, prostocie, wiedzy, życzliwości, bezpośredniości do drugiego człowieka . Odznaczała się patriotyzmem, a sprawy małej ojczyzny były dla niej na pierwszym miejscu i uczniowie to czuli. Nazywa się ją ,,siłaczką”, która całe swoje życie poświęciła młodzieży, przebywając z nimi od świtu do zmierzchu. Młodzież darzyła ją ogromnym zaufaniem, choć była konsekwentną i zasadniczą, ale właśnie ten jej autentyzm ich pociągał. Znała doskonale życie, bo pomagała w rodzinnym domu przy wypasaniu krów, ale jednocześnie zgłębiała swoją wiedzę, czytając książkę. Jej metody pracy z uczniami były niespotykane. Nie siadała za biurkiem, kiedy trwała lekcja. Chodziła po klasie i pytała każdego z uczniów, czego się nauczył. Często gdy pogoda na to pozwalała, zabierała uczniów na łono natury, nad wodę, na łąkę i tam prowadziła lekcje. Doskonale rozumiała problemy młodzieży, stała się ich przewodniczką i powierniczką w różnych sprawach.
W parafii Ujanowice znalazło się wielu światłych, wykształconych ludzi, którzy w zawierusze wojennej wrócili w rodzinne bezpieczniejsze strony lub inni tu szukający schronienia. Podjęli się trudu tajnego nauczania pomimo zagrożenia życia w przypadku ujawnienia ich działalności.
Od momentu rozpoczęcia tajnego nauczania w listopadzie1939 roku do jego zakończenia w styczniu 1945 roku nauczali: Zofia Oleksy- polonistka, organizatorka tajnego nauczania, ks. Bernardyn Dziedziak uczył religii, Tomasz Kołodziej- j. polskiego i francuskiego, Wincenty Zelek- matematyki. W 1943 roku dołączyli: Janina i Wincenty Gołąbowie, Franciszek Lipiński. Początkowo nauka odbywała się w domu Zofii Oleksy oraz w domu Wąsów. W pierwszym roku nauka trwała systematycznie z podziałem na godziny. Dzięki Zofii Oleksy w tajne nauczanie zaangażowali się duchowni; ks. dr Władysław Smreka, docent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, później prof., UJ, ks. dr Lech Kaczmarek z Poznania, ks. dr Piotr Stach – nasz rodak i prof. Uniwersytetu Jana Kazimierza , wszyscy oni uczyli łaciny. Coraz więcej było chętnej młodzieży do nauki. Od wiosny 1944 zaangażowano w tajne nauczanie ukrywających się inteligentów: Zbigniewa Pawłowskiego- prawnika, rodzinę Bednarków z córką, Władysława Dunarowskego właściwie Dudka, ks. Władysława Augustynka, Cecylię Pukropównę, Emilię Śliwiankę, Wandę Szczerbaniewicz, Ludwika Zelka z Ujanowic. Od 1942 r. tajne nauczanie rozszerzyło się na sąsiednie wsie Krosną, Strzeszyce, Kobyłczynę, Ujanowice.
W pierwszym roku nauka odbywała się w izbach systematycznie z podziałem godzin, tablicami, pomocami, przerwami. Wkrótce zarządzenie Generalnego Gubernatora o przerwaniu nauki historii, geografii, literatury zaczęło i na naszym terenie obowiązywać, gdy wójtem został policjant z Łodzi nazwiskiem Chrzan, kat ludności polskiej. Zabezpieczono podręczniki, czasopisma, oddano na przemiał księgozbiory bibliotek szkolnych. Zaczęły się drobiazgowe przetrząsania domów, wymuszania łapówek, aresztowania, katowanie, a nawet mordowanie ludności. Dlatego w drugim roku wojny tajne komplety rozproszono po wsiach, stworzono drobne zespoły i uczono w małych grupach. Zmieniano często miejsca, by przyłapana liczba ofiar nie była wielka. W czerwcu 1942 roku z Nowego Sącza przyjechała Komisja Egzaminacyjna, a na jej czele znany działacz oświatowy Feliks Rapf i trzyletnia praca młodzieży została podsumowana, oceniona i zatwierdzona. Tajne egzaminy nadawały powagę nauczaniu i legalizowały ukończone klasy.
Wszystkie posiedzenia Komisji Egzaminacyjnej ( a było ich siedem) odbywały się w domu rodzinnym Zofii Oleksy. Komisja po przeprowadzeniu egzaminów sporządzała dwa protokoły, jeden zabierała do Nowego Sącza, drugi przechowywała Zofia Oleksy w Żmiącej. W dniu 3 czerwca 1945 roku 15 uczniów złożyło egzamin dojrzałości, a świadectwa wręczono im 15 sierpnia.
Z zestawienia sporządzonego przez siostrę Zofii Oleksy, Annę , wynika, że przez cały okres okupacji w ośrodku tajnego nauczania w Żmiącej pobierało naukę w tajnych kompletach gimnazjalnych i licealnych 125 osób z terenu byłej gminy Ujanowice. Władze niemieckie podejrzewały istnienie tajnej konspiracji oświatowej, ale nie znały jej rozmiarów. Nie było żadnych wypadków zdekonspirowania kompletów uczniowskich. Zdarzały się ostrzeżenia dla nauczycieli tajnie uczących, ale po zawieszeniu nauki na okres kilku tygodni znów tajna oświata została wznowiona.
W marcu 1945 roku rozpoczęła się legalizacja tajnego nauczania. Jego weryfikacja dała młodzieży dowody nauki odbywanej w czasie okupacji. Jego osiągnięciem było utrzymanie szkolnictwa średniego ogólnokształcącego. Od pierwszych dni po wyzwoleniu nauczanie odbywało się już jawnie. Za zgodą kuratorium w Krakowie powołane zostało we wrześniu 1945 prywatne gimnazjum w Ujanowicach. W 1950 roku szkoła została upaństwowiona, a 31 sierpnia 1952 zlikwidowana.
Dla uczczenia pamięci nauczycieli oraz uczniów tajnego nauczania w czasie II wojny światowej oraz zapoznania młodzieży z historią i miejscami tajnych kompletów ośrodku żmiącko-ujanowickim od 2004 roku organizowany jest Młodzieżowy Rajd ,, Szlakami tajnego Nauczania im. Zofii Oleksy, którego inicjatorem i gospodarzem jest Zespół Szkół w Ujanowicach we współpracy z gminnym Ośrodkiem Kultury i Sportu i Turystyki oraz Urzędem Gminy w Laskowej. Bierze w nim udział młodzież gmin: Laskowa, Limanowa,w poprzednich latach także Łososina Dolna. Początkowo byli to uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów, od 2007 roku są to tylko gimnazjaliści.
Jaki jest stosunek współczesnej młodzieży do tematu tajnego nauczania i jego patronki Zofii Oleksy?
Dzisiejsza młodzież gimnazjalna poznaje tajniki życia tamtych czasów, zdumiewa się jak można było prowadzić edukację w tak skromnych warunkach. Docenia fakt, że nauczyciele i uczniowie narażali życie, aby się uczyć.
Czym było tajne nauczanie dla osób biorących w nim udział?
Uczniowie posiadali ogromny zapał do nauki, dostrzegali w niej swoje ,,okno’’ na świat. Zapaleni iskrą wiedzy, stanęli na wysokości zadania, podjęli trud, który po wojnie dał plon stokrotny. Wykształcona młodzież mogła się realizować zawodowo lub dalej kształcić.
Wszyscy uczestniczący w tajnym nauczaniu zasługują na szacunek, pamięć, bo są przykładem, jak w trudnych czasach człowiek powinien zachować godność,jak się realizować,jak od siebie i innych wymagać. Ich poświęcenie samozaparcie, podjęty trud stały się miarą człowieczeństwa.
Uroczystym apelem pamięci i złożeniem kwiatów pod pamiątkowym obeliskiem uczcili w Ujanowicach uczniowie i nauczyciele pamięć nauczycieli tajnego nauczania.
fot/żródło UG Laskowa
